Antibiotica: soorten - werking - resistentie - kuur

Wat zijn antibiotica

Antibiotica zijn een verzameling van soortgelijke medicijnen die volgens de officiële medische term 'antimicrobiële middelen' wordt genoemd. 'Anti-biotica' betekent letterlijk 'tegen bacteriën'. Dit komt omdat ze één ding gemeen hebben: ze worden allemaal ingezet tegen infecties (ontstekingen) die worden veroorzaakt door bacteriën. Penicilline is veruit de meest bekende groep antibiotica, en bestaat niet uit één, maar meerdere soorten antibioticum.

Antibiotica zijn niet werkzaam tegen infecties die veroorzaakt worden door een virus, zoals griep (influenza), verkoudheid (meestal een rhinovirus of coronavirus) of waterpokken (varicella-zostervirus). Om een virus infectie te behandelen wordt een anti viraal middel ingezet. Een griep duurt daarom een week met antibiotica en een week zonder antibiotica.

Werking antibiotica: bacterieremmend & bacteriedoden

Elk soort antibioticum in alle groepen, klassen en subklassen kunnen qua globale werking verdeeld worden in bacterieremmend óf bacteriedodend. Bacterieremmende antibiotica zorgen er voor dat de bacteriën tijdelijk minder goed kunnen groeien en delen. Ons lichaamseigen immuunsysteem heeft dan de tijd om te herstellen en zal uiteindelijk zelf de bacteriën opruimen. Bacteriedodende antibiotica beschadigen de bacteriën zodanig dat deze vanzelf dood gaan.

Smal-spectrum & breed-spectrum antibiotica

Naast het werkingsmechanisme heeft elk antibioticum ook specifieke werking tegen bepaalde (groepen van) bacteriën. Sommige soorten kunnen enkel ingezet worden tegen enkele zeer specifieke soorten bacteriën; de zogenaamde 'smal-spectrum antibiotica'. Andere soorten kunnen tegen duizenden verschillende soorten bacteriën worden ingezet; de zogenaamde 'breed-spectrum antibiotica'.

Antibiotica allergie (overgevoeligheid)

Antibiotica zijn over het algemeen relatief veilige geneesmiddelen, al zijn sommige mensen overgevoelig voor bepaalde soorten, en meestal hele groepen. Denk bijvoorbeeld aan een penicilline allergie die tijdens de kuur jeuk en een rode huid kan veroorzaken. Een enkeling reageert zo sterk op bepaalde soorten, dat zwellingen in de hals kunnen ontstaan die benauwdheid teweeg brengen.

Bijwerkingen antibiotica & alcohol 

Elk soort antibioticum kan verschillende bijwerkingen veroorzaken die verschillen van persoon tot persoon. Of je last krijgt van bijwerkingen is dus op voorhand niet te zeggen.

Bij de ene soort is het niet erg om een paar glazen alcohol te drinken en bij de andere soort zorgt één glas al voor een beduidend slechtere werking. Een vraag als: 'Mag ik alcohol drinken als ik met een antibiotica kuur ben begonnen?', kan daarom alleen beantwoord worden als je weet welk soort je precies slikt. Overigens staat het antwoord op die vraag ook altijd in de bijsluiter die meegeleverd is met de verpakking.

Op deze pagina kun je nog veel meer gedetailleerde informatie lezen.

Wat doen antibiotica nu precies?

Antibiotica werken alleen tegen bacteriële infecties. Voorbeelden van bacteriële infecties zijn longontsteking, blaasontsteking en seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA). Als de patiënt in goede conditie is en dus voldoende weerstand heeft, kan het afweersysteem de ziekteverwekkers op eigen kracht bestrijden. In dat geval zal de arts meestal liever geen antibioticum voorschrijven. Ook omdat er, zoals eerder besproken, grote nadelen aan antibiotica kleven.

Maar natuurlijk zijn er veel situaties waarin een arts wel over moet gaan tot het voorschrijven van een antibioticum. De arts heeft de keuze uit een heel scala aan antibiotica, elk met zijn specifieke werking. Aan de hand van de klachten en soms met behulp van laboratoriumonderzoek, bepaalt de arts welk middel het meest effectief zal zijn.

Werking van bactericide en bacteriostatische antibiotica

Er zijn 2 groepen antibiotica, de bacteriedodende en de bacterieremmende. De eerste groep, de bacteriedodende antibiotica of de bactericide middelen, verstoren de aanmaak  of de structuur van de celwand van de bacteriën. Hierdoor sterven ze. Voorbeelden uit deze groep zijn penicilline en cefalosporine.

De tweede groep, de bacterieremmende of bacteriostatische middelen, zorgen ervoor dat de bacteriën zich niet meer kunnen voortplanten. Dit geeft het afweersysteem van het lichaam de tijd om de bacteriën zelf op te ruimen. Voorbeelden uit deze groep zijn tetracycline en doxycyline.

Meer weten over specifieke aandoeningen en de genoemde antibiotica? Klik dan hier.

Werking van smalspectrum antibiotica

De naam verraadt het al een beetje. Smalspectrum antibiotica heten zo omdat ze slechts tegen een paar soorten bacteriën ingezet kunnen worden. Over het algemeen werken smalspectrum antibiotica heel goed en ze worden dus ook veel gebruikt. Aandoeningen die met dit soort antibiotica behandeld kunnen worden zijn onder andere:

• infectieziekten veroorzaakt streptokokken, pneumokokken, meningokokken en sporenvormende bacteriën;

• syfillis;

• gasgrangeen.

Ook worden smalspectrum antibiotica profylactisch ingezet bij bijvoorbeeld hartoperaties.

Het grote voordeel van smalspectrum antibiotica is dat er geen schade wordt toegebracht aan de vele andere bacteriën die onschadelijk, gewenst of zelfs noodzakelijk zijn voor het lichaam. Een ander voordeel is dat ze weinig bijwerkingen hebben.

Voorbeelden van smalspectrum antibiotica zijn benzylpenicilline en flucloxacilline.

Werking van breedspectrum antibiotica

Breedspectrum antibiotica zijn antibiotica die tegen een groot aantal bacteriën ingezet kunnen worden. Vaak worden ze gebruikt als niet (snel genoeg) bekend is welke bacterie een infectie veroorzaakt. Aandoeningen die met dit soort antibiotica behandeld worden zijn onder andere:

hersenvliesontsteking; darminfecties door e-coli, salmonella en shigella.

Het nadeel van deze antibiotica is dat ze veel verschillende soorten bacteriën doden. Hierdoor hebben breedspectrum antibiotica allerlei bijwerkingen zoals diarree en spruw.

Voorbeelden van breedspectrum antibiotica zijn amoxicilline en piperacilline.

Meer weten over specifieke aandoeningen en de genoemde antibiotica? Klik dan hier.

Geschiedenis van antibiotica

Het eerste antibioticum is penicilline. Penicilline is ontdekt door de Britse arts en microbioloog Alexander Fleming. Hij was bezig met een onderzoek naar stafylokokkenbacteriën. Tijdens het onderzoek kwam er per ongeluk een schimmel bij een bacteriekolonie. Fleming ontdekte dat er geen bacteriën groeiden in de buurt van die schimmel. Hij noemde de schimmel Penicillum, geïnspireerd op de borstelvormige voortplantingsorganen.

Om de werking verder te bestuderen voegde Fleming een filtraat van de schimmel aan allerlei verschillende bacteriestammen toe. Het bleek dat penicilline zoals hij de stof noemde, veel soorten bacteriën kon doden. En het mooie was dat de proefdieren die hij hierbij gebruikte er geen merkbare nadelen van ondervonden. Fleming vermoedde dus, terecht, dat penicilline wel eens als geneesmiddel kon dienen. Maar hij kreeg het niet voor elkaar om de werkzame stof van de schimmel te isoleren en zijn onderzoek op dit gebied liep vast.

Enige jaren later boekten de Australische pathaloog Howard Walter Florey en de Joods-Duits-Britse biochemicus meer succes. Zij ontrafelden de therapeutische werking en chemische structuur van penicilline en het lukte hen om de stof op grote schaal te produceren. In 1945 kregen zij hiervoor de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde. Penicilline was een ontdekking van wereldbelang. Voor het eerst was er een geneesmiddel waarmee men dodelijke micro-organismen kon aanpakken. Hoewel later bleek dat er ook aan dit geneesmiddel de nodige nadelen kleven, was dit toch een wereldrevolutie op microbiologische schaal.

Van oorsprong zijn antibiotica dus producten van micro-organismen.  Inmiddels zijn er ook vele soorten antibiotica die op een synthetische manier geproduceerd worden. Maar de verzamelnaam antibiotica is gebleven.

Natuurlijke antibiotica en synthetische antibiotica

Natuurlijke antibiotica zijn stoffen die van organische oorsprong zijn. Synthetische antibiotica zijn stoffen die op kunstmatige manier gemaakt worden. Beide met als doel om bacteriële infecties te bestrijden.

Natuurlijke antibiotica zijn stoffen die een microbiologische oorsprong hebben, meestal gaat het hierbij om schimmels. Het bekendste voorbeeld van een natuurlijk antibioticum is het oorspronkelijke penicilline.

Bij semi-synthetische antibiotica wordt door de mens ingegrepen in deze uit de natuur gewonnen stoffen. Tijdens de productie wordt er ingegrepen in de structuurformule van de moleculen. Dat is tegenwoordig het geval bij zeer veel soorten antibiotica. De meeste moderne antibiotica zijn semi-synthetische antibiotica. Een voorbeeld hiervan zijn halfsynthetische penicillinen zoals ampicilline en amoxilline.

Synthetische antibiotica worden geheel kunstmatig ontwikkeld. Een voorbeeld van een synthetisch antibioticum is ciprofloxacine. Een bactericide antibioticum dat onder andere gebruikt wordt tegen longontstekingen, urineweginfecties en SOA's.

Klassen antibiotica

Er bestaan verschillende klassen antibiotica. Deze worden onderscheiden op basis van hun werking of chemische structuur. Klassen antibiotica zijn onder andere:

β-lactam-antibiotica

De antibiotica uit deze groep zijn bactericide. Ze verstoren de structuur van de celwand van de bacteriën. Voorbeelden:

• Penicillinen zoals amoxicilline, flucloxacilline en methicilline;

• Cefalospirinen zoals cefotetan en cefazoline;

• Monobactams zoals aztreonam;

• Carbapenems zoals meropenem en doripenem.

aminoglycosiden

De antibiotica uit deze groep zijn ook bactericide. Ze remmen de eiwitsynthese van bacteriën. Voorbeelden: gentamicine; tobramycine; amikacine.

tetracyclines

Dit zijn bacteriostatische antibiotica, ze remmen de eiwitsynthese van bacteriën. Hun werking is omkeerbaar. Voorbeelden: tetracycline; doxycycline; minocycline.

macroliden

Ook dit zijn bacteriostatische antibiotica, ze remmen de eiwitsynthese van bacteriën. Voorbeelden: erytromycine; claritromycine; azitromycine.

glycopeptiden

Bactericide antibiotica die werkzaam zijn doordat ze de bouw van de celwand van de bacteriën verstoren. Voorbeelden: vancomycine; teicoplanine

sulfonamiden (sulfa’s)

Deze bacteriostatische antibiotica remmen de productie van foliumzuur van bacteriën. Ze worden meestal voorgeschreven in combinatie met co-trimoxazol. Voorbeelden: sulfadiazine; cotrimoxazol; sulfamethoxazol.

chinolonen en subklasse fluorchinolonen

Bactericide antibiotica die de DNA- of RNA-synthese remmen. Voorbeelden: ciprofloxacine; moxifloxacine; ofloxacine; pipemidinezuur. Chlooramphenicol en thiamphenicol. Bacteriostatische antibiotica die de eiwitsynthese van bacteriën remmen. Een aantal andere antibiotica zoals nitrofurantoïne, fusidinezuur en rifampicine. Meer weten over specifieke aandoeningen en antibiotica? Klik dan hier.

Aandoeningen waarbij antibiotica kunnen werken

Er zijn zeer veel soorten antibiotica, die bij een grote verscheidenheid aan aandoeningen ingezet kunnen worden. Hier volgt een klein overzicht.

antibiotica bij blaasontsteking

Afhankelijk van het soort bacterie en de ernst van de blaasontsteking zijn werkzame antibiotica: nitrofurantoïne, fosfomycine, trimethoprim, amoxilline, sulfanomide antibiotica, ciprofloxacine, levofloxacine, norfloxacine, ofloxacine, pipemidinezuur, doxycycline, minocycline en tetracycline, cefaclor, cefuroxim en cefalexine.

antibiotica bij een maagzweer

Voor de behandeling van een maagzweer die wordt veroorzaakt door de heliobacter pylori, werken antibiotica in combinatie met een protonpompremmer. Antibiotica die in aanmerking komen zijn amoxicilline, tetracycline, claritromycine en metronidazol.

antibiotica bij de veteranenziekte (infectie met legionella)

Voor de behandeling van de veteranenziekte zijn 3 soorten antibiotica inzetbaar. Namelijk rifampicine, ciprofloxacine en macrolide antibiotica zoals claritromycine en erytromycine.

antibiotica bij ernstige infecties aan de luchtwegen zoals longontsteking (pneumonie)

Voor de behandeling van longontsteking heeft de arts de keus uit een groot aantal antibiotica. Namelijk amoxilline, doxycicline, azitromycine, claritromycine en erytromycine, ciprofloxacine en ofloxacine, sulfamethoxazol in combinatie met trimethoprim, cefaclor, cefalexine, cafazoline en ceftazidim, fusidinezuur, rifampicine, linezolid, vancomycine en ribavirine.

antibiotica bij seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA)

Voor de behandeling van chlamydia kunnen de volgende antibiotica worden voorgeschreven: azitromycine, erytromycine en roxitromycine, doxycicline, ofloxacine, of trimethoprim in combinatie met sulfamethoxazol. Voor de behandeling van gonorroe kunnen de volgden antibiotica worden voorgeschreven: ciprofloxacine, norfloxacine en ofloxacine, doxycycline, minocycline, tetracycline, erytromycine, roxitromycine, trimethoprim in combinatie met sulfamethoxazol, cefuroxim of benzylpenicilline. Voor de behandeling van syfilis heeft de arts de keuze uit tetracyclines zoals doxyclyne en minocycline of benzylpenicilline.

antibiotica bij tuberculose

Tegen tuberculose zijn tuberculose-antibiotica geschikt,zoals ethambutol, isoniazide, pyrazinamide, rifampicine, ciprofloxacine en linezolid.

antibiotica bij darminfecties door salmonella en dysenterie

Om darminfecties door salmonella en dysenterie te behandelen zijn verschillende antibiotica bruikbaar, zoals ciprofloxacine, norfloxacine en ofloxacine, clindamycine of trimethoprim in combinatie met sulfamethoxazol.

antibiotica bij hersenvliesontsteking (nekkramp)

Voor de behandeling van hersenvliesontsteking komen verschillende antibiotica in aanmerking, zoals rifampicine, ciprofloxacine, amoxicilline, amoxicilline met clavulaanzuur en flucloxacilline of ceftriaxon en cefuroxim.

antibiotica bij acute bronchitis

Voor de behandeling van acute bronchitis kan de arts kiezen uit een behoorlijk aantal antibiotica, zoals amoxilline (in combinatie met clavulaanzuur), doxycycline, azitromycine, claritromycine en erytromycine, sulfamethoxazol in combinatie met trimethoprim, cefaclor, cefalexine en ceftibuten of clindamycine.

antibiotica bij acne

Acne kan behandeld worden met antibiotica die op de huid aangebracht worden zoals erytromycine en clindamycine of antibiotica om in te nemen zoals doxycycline, minocycline, tetracycline en erytromycine.

antibiotica bij ziekte van Lyme

Voor de behandeling van lymeziekte zijn onder andere de volgende antibiotica bruikbaar: doxycycline, amoxicilline, amoxicilline in combinatie met clavulaanzuur, erytromycine of cefuroxim. Meer weten over specifieke aandoeningen en antibiotica? Klik dan hier.

Het toedienen van antibiotica

Er zijn heel uiteenlopende manieren waarop antibiotica worden ingenomen of toegediend. De toedieningsvorm is afhankelijk van het soort aandoening, de uiteindelijke werking van het middel en de (toestand van de) patiënt waar het medicijn voor is.  De toediening kan beschreven worden aan de hand van 3 groepen.

Topisch (plaatselijk)

Een aantal antibiotica wordt topisch toegediend, dat wil zeggen dat ze lokaal of plaatselijk worden toegediend. Bijvoorbeeld op de huid zoals een crème, een zalf of een lotion of als druppels in de ogen of de oren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan mupirocine, fusidinezuur en tetracycline. Deze antibiotica worden als zalf, crème of gel voorgeschreven bij huidinfecties zoals wondroos en krentenbaard. Dit soort geneesmiddelen zijn voor cutaan gebruik. Dat betekent: op de huid. Bij een ernstige oogontsteking kunnen antibiotica in druppelvorm worden voorgeschreven. Het werkzame antibioticum in de vloeistof is ofloxacine. En oordruppels met de antibiotica framycetine, gramidicine en dexamethason worden soms voorgeschreven bij een middenoorontsteking. Mensen met luchtweginfecties zoals cystische fybrose (taaislijmziekte) krijgen soms antibiotica in poedervorm voorgeschreven. Deze moeten ze innemen met behulp van een inhalator of vernevelapparaat. Het gaat dan bijvoorbeeld om de antibioticum colistine of cotrimoxazol.

Enteraal (via het maag-darmkanaal)

Veel soorten antibiotica worden enteraal toegediend, vooral via de mond. Denk hierbij aan tabletten en capsules. Mensen die hidradenitus suppurative (acne inversa)hebben, krijgen bijvoorbeeld tabletten of capsules met de antibiotica tetracycline, doxycycline, minocycline of een combinatie van rifampicine en clindamycine voorgeschreven. Het verschil tussen een tablet en een capsule is dat veel mensen een capsule makkelijker doorslikken. Sommige medicijnen zijn voor de fabrikant makkelijker als poeder in een capsule te maken dan als tablet. En er zijn nog 2 voordelen. Tabletten smaken soms heel vies, bij capsules is daar geen sprake van. Bovendien beschermt de capsule de slokdarm tegen de stoffen uit het medicijn. Capsules met antibiotica mogen meestal niet worden opengemaakt om als los poeder met water in te nemen. Raadpleeg hierover altijd eerst de bijsluiter. Is doorslikken lastig, dan kan een slok water in de mond helpen. Het water maakt het omhulsel van de capsule zacht, waardoor deze soepeler wegspoelt. Een antibioticum dat in tabletvorm wordt voorgeschreven is onder andere amoxicilline/clavulaanzuur tegen urineweginfecties en middenoor- en sinusinfecties. Ook tegen reizigersdiarree worden vaak tabletten voorgeschreven, die reizigers uit voorzorg in hun bagage meenemen. Voorbeelden hiervan zijn tabletten met ciprofloxacin, norfloxacin of co-trimoxazol.

Parentaal (via injectie, infuus of transdermaal)

Weer andere soorten antibiotica worden parentaal toegediend, dus door middel van een injectie of een infuus. Mensen die met een longontsteking in het ziekenhuis liggen, krijgen bijvoorbeeld het antibioticum doribax toegediend via een infuus. Andere antibiotica zoals ceftriaxon, kunnen met een injectie worden toegediend. Ceftriaxon wordt bijvoorbeeld voorafgaand aan een operatie geïnjecteerd, om eventuele infecties te voorkomen. Het antibioticum wordt ook vaak als eenmalige injectie gegeven bij de behandeling van gonorroe. Transdermale toediening is toediening met behulp van een pleister. Dit gebeurt als het niet mogelijk is om de werkzame stof direct op de plaats van werking aan te brengen. Of als een patiënt bijvoorbeeld niet in staat is om te slikken. Via de huid komt het antibioticum dan in het lichaam.

Een antibiotica kuur afmaken

In de meeste gevallen wordt een kuur met antibiotica voorgeschreven. Dat betekent dat het medicijn meerdere malen ingenomen moet worden. Het is heel belangrijk dat de kuur ook helemaal wordt afgemaakt. Dus om de medicijnen volgens het voorgeschreven ritme te gebruiken tot ze op zijn of zolang als de arts heeft aangegeven. Vaak zijn de klachten al voor het eind van de kuur over. Het is dan verleidelijk om te stoppen. Maar daarin schuilen 2 gevaren. Het einde van het ziektebeeld betekent niet dat ook alle ziekteverwekkende  bacteriën verdwenen zijn. Te vroeg stoppen kan als gevolg hebben dat de ziekte zich opnieuw manifesteert. Want er waren nog bacteriën aanwezig die nu de kans krijgen zich weer te vermenigvuldigen. Bovendien verhoogt te vroeg stoppen de kans op resistentie. De bacteriën die een antibioticakuur het langste overleven zijn vaak die bacteriën die al de beste weerstand ertegen hebben. Als deze blijven leven is de kans groot dat ze echt resistent worden voor dat antibioticum. Een volgende behandeling met hetzelfde antibioticum werkt dan niet meer.

Resistentie van bacteriën tegen antibiotica

Resistent betekent: ‘bestand tegen’. Een bacterie die bestand is tegen een bepaald antibioticum kan er dus tegen en zal er niet door gedood worden. Eigenlijk is dit het grootste probleem van antibiotica. Er ontstaan steeds weer bacteriën die tegen één of meerdere antibiotica resistent zijn. Deze bacteriën planten zich voort en vormen zo een gevaar voor de volksgezondheid. Bekende voorbeelden zijn ‘ziekenhuisbacteriën’ zoals de MRSA-bacterie en EHEC bacteriën. Dit soort bacteriën zijn verantwoordelijk voor een flink aantal sterfgevallen in ziekenhuizen, maar ook daar buiten. Meer weten over resistentie en de ontwikkeling van nieuwe antibiotica? Klik dan hier.

Antibiotica op doktersrecept

Het is in Nederland niet toegestaan om antibiotica te verkopen zonder een doktersrecept. Dit is niet voor niets het geval. Het ongecontroleerd, onjuist, overmatig of onvolledig gebruik van antibiotica leidt wereldwijd tot steeds grotere problemen omdat de resistentie van bacteriën tegen antibiotica dan snel toeneemt. Dit brengt grote bedreigingen voor de volksgezondheid met zich mee. Het met grote terughoudendheid voorschrijven van antibiotica en daarbij de patiënt goed voorlichten, houdt het resistentiepercentage veel lager dan bij ongereguleerd gebruik van antibiotica. In de Nederlandse grondwet staat dat de overheid de gezondheid van de burgers moet beschermen. De laatste jaren is daarbij het tegengaan van antibioticaresistentie een belangrijk speerpunt. De rijksoverheid heeft richtlijnen opgesteld voor professionals zoals artsen over het beperkt voorschrijven van antibiotica. Verder moeten patiënten die misschien een resistente bacterie dragen, geïsoleerd worden.

Tot slot

We eindigen waar we begonnen. Wordt u behandeld met antibiotica? Wilt u meer weten over de werking en eventuele  bijwerkingen van een bepaald antibioticum? Vraagt u zich af of u een aandoening heeft waar antibiotica wellicht tegen kunnen helpen? Dan is het verstandig om u goed te informeren. Ga wijs om met deze uiterst belangrijke geneesmiddelen. Gebruik ze met zorg en alleen als het echt nodig is. Dan kan de wereld nog heel lang de vruchten plukken van deze levensreddende geneesmiddelen. Bronnen: http://www.kennislink.nl/publicaties/bacterien-en-antibiotica-resistentie http://thuisarts.nl/antibiotica/ik-word-behandeld-met-antibiotica http://nl.wikipedia.org http://www.apotheek.nl/Thema_s/Thema_s/Antibiotica.aspx?mId=10702&rId=10# http://www.fk.cvz.nl/inleidendeteksten/i/inl%20antimicrobiele%20middelen.asp?route=bladeren#eigenschappen http://nos.nl/artikel/472772-eusubsidie-nieuwe-antibiotica.html http://www.st-anna.nl/Hoe-zit-het-met.html http://antibioticagezocht.leidenuniv.nl/lab/begrippenlijst/ http://www.microbiologie.info/antibiotica.html http://www.umcutrecht.nl/subsite/CF-centrum/Zorg-voor-volwassenen/Specialistische-therapie/Behandeling-van-luchtweginfecties-met-antibiotica.htm http://www.kennislink.nl/publicaties/synthetisch-biologen-scoren-in-europa http://blogs.groene.nl/betawetenschappers/antibiotica-en-antibioticaresistentie-synthetische-biologie-als-oplossing-kuipers/ http://www.wageningenur.nl/nl/Onderwijs-Opleidingen/Studiekiezers-bachelor/BSc-opleidingen/BSc-Biotechnologie/Meer-over/Penicilline.htm http://gebu.artsennet.nl/Archief/Tijdschriftartikel/Antibioticaresistentie-in-de-huisartsenpraktijk.htm http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/infectieziekten/antibioticaresistentie http://gebu.artsennet.nl/Archief/Tijdschriftartikel/Zelfmedicatie-met-antibiotica-in-Europa.htm